İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) bünyesinde Türkiye İş Bankası’nın dayanağıyla kurulan Marmara Faal Fay Tehlike ve Risk Uygulama ve Araştırma Merkezi (MATAM); Marmara Bölgesi ve Türkiye’deki faal fayların tehlike ve risklerini bilimsel temelde araştırmayı, değerlendirmeyi ve toplum faydasına kullanılacak yanlışsız, emniyetli bilgiler üretmeyi amaçlıyor.
Başta Marmara Bölgesi olmak üzere ülkemizdeki etkin fayların oluşturduğu tehlike ve risklere dair bilgi üretmek ve ayrıntılı bilimsel çalışmalar yürütmek hedefiyle Ocak 2024’te iki kurum ortasında imzalanan protokol ile hayata geçirilen İstanbul Teknik Üniversitesi Türkiye İş Bankası Marmara Etkin Fay Tehlike ve Risk Uygulama ve Araştırma Merkezi (MATAM) açıldı.
İş Bankası’nın takviyesiyle İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) bünyesinde kurulan; sarsıntı çalışmalarını, günümüz teknolojileri ve yapay zekâ takviyesiyle disiplinler ortası bir bakış açısıyla ele alan merkezin bünyesinde jeoloji, jeodezi, jeofizik, sarsıntı mühendisliği, elektrik-elektronik, data tahlili, kent ve bölge planlama üzere farklı disiplinlerden akademisyenler yer alıyor.
Prof. Dr. Hasan Mandal: “Merkezde üretilen bilgi ve teknoloji stratejik kıymet taşıyacak”
Merkezin İTÜ Ayazağa Kampüsü’nde yer alan binanın açılışı için düzenlenen merasimde konuşan İTÜ Rektörü Prof. Dr. Hasan Mandal, afetlere karşı en güçlü teminatın bilim olduğunun altını çizerek, şunları söyledi: “Bu nedenle Marmara Etkin Fay Tehlike ve Risk Uygulama ve Araştırma Merkezi’ni sırf bir bina olarak değil farklı disiplinlerin, öğrencilerimizin, akademisyenlerimizin ve tüm paydaşlarımızın bir ortaya gelerek oluşturduğu yaşayan bir ekosistem olarak görüyoruz. Bu merkezde yer bilimcilerden afet idaresi uzmanlarına, dijital teknolojilerden toplumsal bilimlere kadar pek çok alandaki bilgi disiplinler ortası bir yaklaşımla buluşacak. Ortaya çıkacak çalışmalar; tehlikeleri evvelce öngörmeyi, riskleri gerçek tahlil etmeyi ve karar vericilere muteber, sayısal ve dinamik datalar sunmayı mümkün kılacak. Lisans düzeyinden doktora seviyesine kadar öğrencilerimizin sürece etkin iştiraki, bu yapının geleceğe dönük en güçlü taraflarından biri olacak.”
Geçtiğimiz günlerde Balıkesir’de yaşanan sarsıntının, afet risklerini bilimsel temelde öngörmenin ve hazırlıklı olmanın ne kadar hayati olduğunu bir defa daha gösterdiğini belirten Prof. Dr. Mandal, “Bu çeşit olaylar, afetlere karşı alınacak tedbirlerde bilimin ve teknolojinin rehberliğinin tartışılmaz olduğunu ortaya koyuyor. Burada üretilen bilgi ve teknoloji, sırf Marmara Bölgesi için değil, ülkemizin tamamı ve dünya için stratejik kıymet taşıyacak. Başta Türkiye İş Bankası olmak üzere tüm destekçilerimize, bu merkezin hayata geçirilmesinde emeği geçen tüm akademisyenlerimize ve paydaşlarımıza teşekkür ediyorum. Bu iş birliğinin, afetlere karşı daha dirençli bir gelecek inşa etme yolunda atılmış en güçlü adımlardan biri olduğuna inanıyorum” dedi.
Suat Sözen: “Bilimsel data üretilmesinde ve toplumun aydınlatılmasında değerli rol oynayacak”
İş Bankası Genel Müdür Yardımcısı Suat Sözen de konuşmasında, dünyanın en faal zelzele nesillerinden biri üzerinde yer alan ülkemizin, bu felaketlerin akabinde daima yardımlaşma hissiyle hareket ettiğini vurguladı. 6 Şubat’taki sarsıntılardan sonra kurum olarak 10 milyar TL’ye ulaşan kapsamlı bir yardım paketiyle yaraların sarılmasına katkı sağladıklarını hatırlatan Sözen, ayrıyeten can kayıplarının ve acıların önüne geçmek için neler yapılabileceğini araştırmaya başladıklarını, bu sırada Prof. Dr. Cenk Yaltırak ve takımıyla yollarının kesiştiğini anlattı.
O periyoda kadar Marmara Bölgesi’nin 3 boyutlu fay haritasının oluşturulduğunu, tarih boyunca yaşanan sarsıntıların işlendiğini, sarsıntıların hangi bölgeye hangi şiddette tesir ettiğine ait bir modelleme oluşturulduğunu aktaran Sözen, bundan sonrası için üniversiteye bağlı bir merkez altında daha fazla bilgi ile daha hassas hesaplamaların yapılması, çalışmaların daha bilimsel bir altyapıya oturması muhtaçlığının bulunduğunu söyledi.
Sözen, “Bize ayrıyeten Merkezin bir binası, çağdaş bir laboratuvarı, fay tespitleri için yeni aygıtları olması; yeni aygıt ve drone’larla alana çıkarak fay tespiti yapılması; yüksek sayıda sensörle hassas bilgi girişi sağlayarak zelzelenin yıkıcılığının metrekare bazında ölçülebilmesine gereksinim olduğu aktarıldı. Böylelikle can ve mal kaybının önlenmesi mümkün olabilirdi. Ülkemizin en güzide üniversitelerinden İTÜ’nün dayanağıyla kurulacak, bilimsel data üretilmesi ve toplumun aydınlatılmasında değerli bir rol oynayacak bu merkezin teknoloji ve bilgi kullanımıyla Marmara’da gerçekleşebilecek zelzelelerde muhtemel can ve mal kayıplarının önüne geçebileceğini düşünerek bu projede yer aldık” diye konuştu.
Ocak 2024’te protokol imza merasiminin akabinde kurulan MATAM’ın yeni binasıyla birlikte sarsıntı alanındaki çalışmaların sürat kazanacağını, bilgilerin daha süratli üretileceğini belirten Sözen, merkezin sarsıntıyla ilgili farklı uzmanlık alanlarından akademisyenlerin yer aldığı disiplinlerarası bir yapıya sahip olmasının da kıymet taşıdığını vurguladı. Sözen, “MATAM’ın, ülkemizde zelzeleye dair diğer inisiyatiflerin üstlenilmesinde, iş birliklerinin hayata geçirilmesinde âlâ bir örnek oluşturacağına, hatta tahminen diğer kurumların da bu mevzuda elini taşın altına koymasında teşvik edici olacağına inanıyorum” dedi.
Prof. Dr. Cenk Yaltırak: “MATAM’ın en kıymetli özelliklerinden biri, bilgiyi ve bilgiyi görselleştirmesi”
MATAM’ın proje yürütücülüğünü üstlenen Prof. Dr. Cenk Yaltırak ise son yüzyılda zelzelelerde 126 bin canımızın kaybedildiğini belirterek, zelzele üzere önemli meselelere karşı kişisel çalışmalarla tahlil üretmenin mümkün olmadığını, kurumsal yapılar altında önemli bilimsel araştırmalar yürütülmesi gerektiğini söyledi.
Cenk Yaltırak, “Kurduğumuz bu merkez teknoloji açısından 21. yüzyılın ikinci yarısına ilişkin. Türkiye’deki tüm kurumlardan vizyon olarak 25 yıl ileride. Vakit içerisinde daha da güçlenecek. Riski hakikat öngöremezseniz plan yapamazsınız. Rastgele bir sarsıntısı şayet modelleyemiyorsanız, bunun için sensörleriniz, müşahede ağlarınız yoksa nitekim bilgiyi ve bilgiyi kullanmıyorsanız bir yere ulaşmanız zordur. MATAM’ın en kıymetli özelliklerinden biri, datayı ve bilgiyi görselleştiriyor olması. Bir fayın üzerinde nerede gerilim biriktiğine dair 10 sayfalık bir yazı yerine, üç boyutlu fay haritasında yırtılmanın nerede, nasıl başladığıyla ve nereyi nasıl etkilediğinden bir binanın buna nasıl dayandığına kadar gidecek bir süreçle ilgileniyor” diye konuştu.
Toplumun yanlışsız bilgilendirilmesi açısından bilgi odaklı olmanın ehemmiyetine işaret eden Yaltırak, MATAM’da fay haritası yapmak yerine mekânsal fay verisi topladıklarını, bir sarsıntının bütün izlerini, geçmişten günümüze kadar noktasal olarak 3 boyutlu formda verdiklerini söyledi. Yaltırak, “Harita yapmıyoruz, datadan bahsediyoruz. Tabiatta ne varsa onun matematiğini yansıtmaya çalışıyoruz. Kıymetli olan inşaat mühendislerine, sarsıntı mühendislerine yanlışsız bilgi ve bilgi sağlamak. Zira onlar bina tasarlıyor. Şu anda bu çalışmaları 500 metre çözünürlüğünde yaptık lakin bu kâfi değil. Onun içine 10 bina giriyor. Bina bazlı hale getirmeyi hedefliyoruz” dedi.
MATAM’da yürütülen çalışmalar
Fay haritalama ve yapay zekâ dayanaklı dinamik tehlike tahlili: Faal fayların tekrar haritalanması, büyük data ve makine öğrenmesiyle “konuşan/dinamik haritalar” üretimi gerçekleştiriliyor. Klasik statik haritaların ötesine geçilerek daima güncellenen tehlike katmanları çalışılıyor.
Bina-ölçekli (mikro) yer hareketi ve davranış tahlili: Zemin-bina bağlantısında beklenen yer hareketinin sayısal modellenmesi yapılıyor. Azalım (attenuation) münasebetlerinin bilgiden türetilmesi, bina davranışının ölçülmesi sağlanıyor.
Sensör ağı ve ivmeölçerlerle daima izleme: “İsteyen herkesin meskenine ivmeölçer” yaklaşımı ile bölgesel sensör yerleşimleri gerçekleştiriliyor. Böylelikle her sarsıntıda bina davranışını gerçek datadan izleme ve öğrenme mümkün oluyor. Bu konuda kurumlarla iş birliği yapılıyor.
Deniz ve kara entegre ölçüm altyapısı: Marmara’da deniz tabanlı jeofizik (çok ışınlı batimetri, sismik, side-scan, piston karotları) ile İHA tabanlı LiDAR/jeodezi verisinin tek çatı altında birleştirilmesi sağlanıyor. Böylelikle fay geometrisi ve sığ-kabuk süreçleri bütünleşik olarak okunabiliyor.
Gerçek vakitli data ile karar süreçlerine dayanak: Belediyelere ve kurumlara “anlık / etkin” risk göstergeleri sunan etkileşimli platformlar, senaryolar, bina-ölçekli tesirler, müdahale ve tahliye kararlarını besleyen göstergeler sağlanıyor.
HPC (yüksek başarımlı hesaplama) ve kompozit laboratuvar modeli: Büyük data sürece için yüksek hesaplama altyapısı ve yerbilimlerinde memleketler arası ölçekte akredite “kompozit laboratuvar” maksadı ile çalışılıyor. Böylelikle jeoloji-jeofizik-mühendislik testleri tıpkı ekosistemde buluşturuluyor.
Akademi + Kamu + Özel bölüm ortak üretimi: İTÜ çatısı + İş Bankası ana sponsorluğu ile uzun vadeli ve bağımsız olarak datadan modele ve hizmete uzanan bir üretim çizgisi kurmak hedefleniyor. Bu model, hem süratli hem sürdürülebilir finansman sağlıyor.
Kamuya açık, anlaşılır bilim irtibatı: Teknik çıktılar yalnızca akademik yayında kalmıyor; Kamuoyuna, medyaya ve uygulayıcılara aktarılmak üzere sadeleştirilmiş, görsel ve sayısal karşılığı yüksek “kamuya açık” içerik üretimi hedefleniyor.
Sürekli güncellenen Marmara odaklı uzmanlık “Marmara’ya özel, daima ve bütünleşik izleme” hedefleniyor. Klasik yaklaşımın bilakis proje temelli değil, kalıcı merkez yaklaşımıyla yeni bilgilerle modeller ve haritalar anlık güncelleniyor.
Anlık Sivas Haber
